Η νουβέλα της άσβεστης σελήνης

«Η βιβλιοθήκη της φυλακής Μπουτύρκα ήταν έκπληκτική. Για ανεξήγητους λόγους, ή βιβλιοθήκη αυτή είχε διαφύγει τους ατέλειωτους ελέγχους και "αποσύρσεις" που συστηματικά επιβάλλονταν σ' όλες τις βιβλιοθήκες της Ρωσίας. Εδώ υπήρχαν εκδόσεις όπως [...] το περιοδικό Νέος Κόσμος με του Πιλνιάκ τη Νουβέλα της άσβεστης σελήνης.» (Βαρλάμ Σαλάμφ, Οι βιβλιοθήκες μου, Εκδόσεις Άγρα, 2014)

Το μικρό αυτό κείμενο είχε μια ανεπανάληπτη διαδρομή. Το γεγονός ότι ο Σαλάμοφ εκπλήσσεται και χαίρεται που το ανακαλύπτει σε μια βιβλιοθήκη φυλακής το 1937 οφείλεται στο ότι αυτό το αφήγημα, που τότε δεν μπορούσε να το βρει κανείς, είχε αποκτήσει διαστάσεις θρύλου. Όταν δημοσιεύθηκε το 1926 στο λογοτεχνικό περιοδικό Νέος Κόσμος, προκάλεσε τέτοιο σκάνδαλο ώστε ελάχιστες μέρες μετά την έκδοσή του ο διευθυντής του περιοδικού απολύθηκε, όλα τα αντίτυπα του περιοδικού κατασχέθηκαν (οι πράκτορες της ΟΓκεΠεού πήγαιναν και τα έπαιρνα από τους συνδορμητές του) και το τεύχος ξανατυπώθηκε χωρίς να περιλαμβάνει τη νουβέλα του Πιλνιάκ. Αλλά κάποια αντίτυπα της πρώτης έκδοσης μπορούσε ακόμη να τα βρει κάποιος από καθαρή τύχη -τί ειρωνεία της ζωής!- όπως ο Σαλάμοφ στη βιβλιοθήκη μιας μοσχοβίτικης φυλακής... Η νουβέλα του Μπορίς Πιλνιάκ βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα σχετικά με το θάνατο του διάσημου στρατηγού του Κόκκινου Στρατού, που συνέβη υπό μυστηριώδεις συνθήκες.

Χαρακτηρισμένη ως «αντεπαναστατική» και « συκοφαντική απέναντι στην Κεντρική Επιτροπή και στο Κόμμα», η νουβέλα αυτή, που λογοκρίθηκε αμέσως μόλις δημοσιεύθηκε, είναι ένα από τα πρώτα λαγοτεχνικά κείμενα που περιγράφουν εκ των έσω τη διαβολική μηχανή της επανάστασης που κομματιάζει σιγά σιγά τα παιδιά της.

Η σχεδόν παραισθησιογόνα δύναμή της συγκρατείται κυρίως από τις λογοτεχνικές αρετές της και από την εντυπωσιακή μοντερνικότητά της: Με την ψυχρότητα και την ακρίβεια μιας κάμερας, με στυλ κινηματογραφικό και γράψιμο με μικρές φράσεις, μια τρελαμένη σελήνη παρατηρεί τις περίεργα ύποπτες κινήσεις των ανθρώπων σε μια πόλη-μηχανή που την τυλίγει η ομίχλη και τη διαπερνούν τα φώτα των αυτοκινήτων καθώς τρέχουν ξέφρενα προς κάθε κατεύθυνση, μέσα στη νύχτα.

Βιογραφικά στοιχεία

Ο Μπορίς Πιλνιάκ (1894-1938) ήταν Σοβιετικός συγγραφέας, που ξεχώρισε με το έργο του τη δεκαετία του 1920. Πέρασε τα παιδικά του χρόνια σε επαρχιακές πόλεις κοντά στη Μόσχα, στο Σαράτοφ και σε ένα χωριό στον ποταμό Βόλγα. Παρακολούθησε το γυμνάσιο στο Νίζνι Νόβγκοροντ και σπούδασε οικονομικά στο Εμπορικό Ινστιτούτο της Μόσχας. Άρχισε να γράφει σε ηλικία εννέα ετών, αλλά μόνο μετά τη δημοσίευση του μυθιστορήματός του Γυμνός χρόνος (1922) έγινε γνωστός. Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζεται ένα πανόραμα της εποχής της Ρωσικής Επανάστασης του 1917 και του Ρωσικού Εμφυλίου Πολέμου (1918-1920). Το αποσπασματικό, χαοτικό ύφος του βιβλίου ταιριάζει με το χαρακτήρα των καιρών που απεικονίζει.

Παρόλο που για μεγάλο διάστημα υπήρξε ένας από τους δημοφιλέστερους Ρώσους συγγραφείς, η θέση του Πιλνιάκ στη λογοτεχνία της σοβιετικής εποχής έγινε σταδιακά αβέβαιη. Αν και παρουσίαζε τη σοβιετική ζωή με μεγάλη μαεστρία, δέχτηκε σκληρή κριτική και τα έργα του άρχισαν να διώκονται από τη λογοκρισία. Το 1926 προκάλεσε σκάνδαλο με τη Νουβέλα της άσβεστης σελήνης, που αφηγείται με ελάχιστα συγκαλυμμένο τρόπο το θάνατο του Μ. Β. Φρούνζε, του διάσημου στρατηγού. Ο Πιλνιάκ βρέθηκε ξανά στο στόχαστρο των σοβιετικών αρχών το 1929, όταν επέτρεψε σε έναν εκδοτικό οίκο εμιγκρέδων στο Βερολίνο να εκδώσει το μυθιστόρημά του Μαόνι. Το βιβλίο, που περιλάμβανε το εξιδανικευμένο πορτραίτο ενός τροτσκιστή κομμουνιστή, απαγορεύτηκε αμέσως στη Σοβιετική Ένωση.

Οι αμφιβολίες και σταδιακά η αποστροφή του Πιλνιάκ για τους στόχους και τις μεθόδους του Κομμουνιστικού Κόμματος έγιναν όλο και πιο εμφανείς στα μυθιστορήματα και τα διηγήματά του. Σε μια προσπάθεια να εξιλεωθεί, έγραψε το μυθιστόρημα Οι εκβολές του Βόλγα στην Κασπία (1930), με σκοπό να δοξάσει το Πρώτο Πενταετές Πλάνο (1928-1932) για την οικονομική ανάπτυξη της Σοβιετικής Ένωσης.

Ο Πιλνιάκ ταξίδεψε πολύ εντός της Σοβιετικής Ένωσης αλλά και στο εξωτερικό, μεταξύ άλλων στη Γερμανία, τη Βρετανία, την Ελλάδα, την Τουρκία, την Κίνα και την Ιαπωνία. Το 1931, με την έγκριση του Σοβιετικού ηγέτη Ιωσήφ Στάλιν, ταξίδεψε στις Ηνωμένες Πολιτείες και προσπάθησε να ξεκινήσει μια συνεργασία με το κινηματογραφικό στούντιο Metro-Goldwyn-Mayer. Δεν τα κατάφερε. Περιέγραψε το ταξίδι του στο Οκέι : Ένα αμερικανικό μυθιστόρημα (1931), απεικονίζοντας κατά βάση αρνητικά τον αμερικανικό τρόπο ζωής.

Συνελήφθη τον Οκτώβριο του 1937 κατηγορούμενος για κατασκοπεία για λογαριασμό της Ιαπωνίας, καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε. Παρότι αποκαταστάθηκε μετά θάνατον, τα βιβλία του άρχισαν να κυκλοφορούν μετά το 1976, και πάλι πολύ λίγα από αυτά. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 και μετά ξανατυπώθηκαν τα σπουδαιότερα και εκδόθηκε το τελευταίο του, γραμμένο το 1937, Αποθήκη άλατος.